Boeddhistische richtingen
Het oorspronkelijke Boeddhisme kent geen goden en geen erediensten,
het geeft ‘slechts’ richtlijnen voor een zinvol leven. In het Boeddhisme
zijn verschillende stromingen ontstaan, waarvan het Mahayana en het
Hinayana de belangrijkste zijn. Hierna wordt de volgende indeling
aangehouden:
Hinayana
(Theravada)
Mahayana
Vajrayana
Zen
Tibetaans
Boeddhisme
Hinayana
Hinayana betekent ‘het kleine voertuig’ (dat de mens naar verlossing
leidt). De naam is eigenlijk een scheldnaam die gebruikt wordt door
aanhangers van ‘het grote voertuig’, het Mahayana. Hinayana-Boeddhisten
spreken zelf liever van het Theravada-Boeddhisme. Theravada betekent
de leer der oudsten; de leer van Boeddha Siddhartha Gauthama en zijn
volgelingen.
Het uitgangspunt van deze stroming is de ideale mens, de mens vrij
van hartstochten en sober levend; zijn handelen is gebaseerd op de
Vier Edele Waarheden en op het volgen van het Edele Achtvoudige Pad.
De hoofdzaak is door middel van meditatie tot het inzicht van deze
waarheden te komen.
De aanhangers van het Hinayana-Boeddhisme vinden we tegenwoordig
in Thailand, Ceylon, Birma, Laos, Cambodja en Vietnam. In Thailand
bijv. is het gebruikelijk dat iedere jongeman voor hij volwassen is,
drie maanden in het klooster doorbrengt. Hij moet dan afstand doen
van alle persoonlijke bezittingen en zich houden aart de regels van
de monniksorde.
De Hinayana-leer is gebaseerd op uitspraken van de Boeddha. De Boeddha
heeft geen geschriften nagelaten. Alles wat wij van en over hem weten
berust op mondelinge overleveringen, die pas eeuwen na zijn dood op
schrift zijn gesteld.
Ongeveer honderd jaar na de dood van de Boeddha komt er kritiek op
de strenge regels van het Hinayana, omdat die slechts een klein aantal
gelovigen verlossing kunnen brengen. Als reactie ontstaat het Mahayana-Boeddhisme
dat er van uitgaat dat in wezen ieder mens een Boeddha in aanleg is,
d.w.z. een Bodhisattva. Een Bodhisattva is iemand die het wezen (sattva)
van de verlichting (bodhi) al in zich draagt, maar afstand doet van
het Nirwana om hier op aarde de mensen te helpen. Volgens deze richting
moeten de mensen niet egoïstisch naar het Nirwana streven, maar anderen
helpen de weg naar de bevrijding te vinden.
Naast de historische Boeddha Siddhartha Gauthama, kent deze richting
talloze Boeddha's en Bodhisattva's. De belangrijkste is de Boeddha
Amitabha, ‘de onmetelijk glanzende’, of ‘de heer van het medelijden’.
De verschillende Boeddha's worden als goden aanbeden en vereerd.
Het Mahayana-Boeddhisme is ontstaan in Noord-West India. Het heeft
zich verbreid naar China, Korea en Japan en van daaruit naar Malakka
en Sumatra.
Een aparte richting binnen het Mahayana is het Vajrayana, of het
voertuig van de Vajra (bliksemschicht). De vajra, waarnaar het Vajrayana
genoemd is, wordt als scepter gebruikt door Tibetaanse priesters.
In deze richting wordt de methode om tot heil te komen, zoals beschreven
in speciale leerboeken of tantra's, als minstens zo belangrijk gezien
als de leer van de Boeddha. Het Vajrayana kent behalve de Boeddha's
en Bodhisattva's nog talloze andere goden, godinnen en demonen, die
in de loop der tijd aan deze richting werden toegevoegd. De aanhangers
van het Vajrayana vinden we vooral in Tibet, Mongolië, Sikkim, Bhutan
en sommige delen van Nepal.
In Tibet werd aan het einde van de 14e eeuw het Boeddhisme hervormd
door Tsong-kha-pa, die de sekte der Geelkapmonniken stichtte. Hij
maakte een einde aan de misbruiken die ontstonden door het te letterlijk
opvolgen van de leerboeken. Uit deze sekte, de Geelkappen of Deugdzamen,
komen de Dalai Lama's voort. De Dalai Lama (Oceaan van Wijsheid) is
zowel religieus als wereldlijk leider van Tibet. Sinds 1959, toen
Tibet bij de Volksrepubliek China werd ingelijfd, woont de Dalai Lama
met vele van zijn volgelingen als vluchteling in India.
Zen is een ontwikkeling van het Mahayana-Boeddhisme. De verlichting
kan bereikt worden door iedereen, op elk moment. Het is niet afhankelijk
van formules, religieuze handelingen of magische symbolen. Plotseling,
als een donderslag bij heldere hemel, kan de Verlichting, of het Juiste
Inzicht komen.
Zen is een levenswijze. Er wordt gestreefd naar plotseling inzicht,
door het logische denken uit te schakelen. Om de geest in de meest
gunstige toestand te brengen, worden alle dagelijkse handelingen,
zoals eten en drinken volgens vastgestelde regels gedaan.
Het Zen-Boeddhisme is gericht op het praktisch handelen, er is dan
ook een afkeer van leerboeken en schoolse wijsheid. Zen-idealen kunnen
we terug vinden op alle gebieden van de Japanse kunst en op veel plaatsen
in de Japanse samenleving. Het ideaal is: met zo weinig mogelijk zo
veel mogelijk zeggen.
In alle vormen van boeddhisme zijn de vier edele waarheden en het
achtvoudige pad de kern van het onderricht.
Het Indiaase Boeddhisme had in die tijd zowel Hindoeïstische yoga_oefeningen
als tantrische praktijken geïntegreerd met de leer van de historische
Boeddha Sakyamuni, die rond 500 voor Christus leefde. Het is algemeen
geaccepteerd dat de Boeddha twee verschillende wegen naar de verlichting
onderwees (d.w.z. complete bevrijding van de kringloop van wedergeboorten
=Samsara). Het meest bekende pad naar de verlichting, is het pad
zoals beschreven in de teksten (bekend als Sutra's). Deze teksten
kunnen door iedereen bestudeerd worden en vereisen voornamelijk
moraliteit, concentratie en wijsheid (begrip van de vier edele waarheden
). Het andere pad, dat Boeddha onderwees, is het tantrische pad,
dat de hoeksteen van het Tibetaans boeddhisme werd. Deze tweede,
moeilijkere weg naar de verlichting kan alleen beoefend worden onder
begeleiding van een leermeester, die helpt de teksten te verduidelijken
en de niet geschreven yoga en meditatietechnieken begeleidt die
eeuwenlang grotendeels mondeling zijn overgedragen. Tantra betekent
feitelijk dan ook niet veel anders dan "voor ingewijden".
Omdat een leraar door leken vaak Lama wordt genoemd en de leerlingen
veel devotie en respect voor de leraar hebben, wordt Tibetaans Boeddhisme
soms Lamaïsme genoemd.
Tantra
Tantrische systemen transformeren de gewone menselijke gevoelens
van verlangen en afkeer in een doel voor spirituele ontwikkeling.
In plaats van dergelijke oer-instincten te ontkennen, zuivert Tantra
deze instincten tot heilzame en nuttige krachten. Het is vergelijkbaar
met het omgaan met een wild paard dat op je af komt rennen. Een methode
is ontkennen: je handen omhoog steken en roepen stop, stop!".
Waarschijnlijk wordt je platgelopen door het dier. Een andere, slimmere
manier is om opzij te stappen en dan op de rug van het dier te springen
als het voorbij komt rennen. In dit laatste geval is het mogelijk
om het dier in bepaalde richtingen te bewegen, om het tenslotte weer
de stal binnen te brengen. Eerlijkheid gebied te zeggen dat iemand
in het laatste geval dient te beschikken over zelfbeheersing en acceptatie.
En zo ook dient de beoefenaar van tantra zich te realiseren dat niet
alle oefeningen zonder gevaar zijn. Vandaar dat niet alle tantrische
technieken voor iedereen toegankelijk zijn en een blindelings vertrouwen
op een leermeester van essentieel belang is.
Tibetaanse Tantra
Tibetaanse Tantra (ook wel bekend als Vajrayana) omvat de belangrijkste
aspecten van zowel de Boeddhistische leer van de Theravada school
als de leer van de Mahayana school (de twee belangrijkste stromingen
binnen het boeddhisme). Tibetaans boeddhisme is eigenlijk een esoterisch
(=voor ingewijden) verlengstuk van deze twee scholen. De Theravada
en Mahayana scholen hebben als basis dezelfde doelen en technieken,
maar verschillen enigszins in hun filosofische uitgangspunten. Bijvoorbeeld
de bekende Vipassana meditatie (bewustwording van het eigen zijn dm.v.
concentratie op de ademhaling) is een vorm van Theravada boeddhisme
en Zen meditatie is een vorm van Mahayana Boeddhisme. Tibetaanse Tantra
zelf bestaat ook weer uit verschillende scholen die kunnen gegroepeerd
worden op basis van de mate waarin nadruk wordt gelegd op het werken
met algemeen gangbare of esoterische technieken. Zo worden over het
algemeen vier verschillende Tibetaanse scholen onderscheiden: Nyingma,
Sakya, Kagyu, en Gelugpa . De leer die de grondslag vormt voor de
lessen die in het Maitreya Instituut worden onderwezen behoort tot
de Gelugpa school, waartoe ook de Dalai Lama behoort.
De Lamrim (letterlijk: de stadia van het pad naar de verlichting)
is een tekst die is geschreven door de Indiase leermeester Atisha,
in de 8e eeuw na Christus en bevat onmisbare onderwerpen voor reflectie
en en overdenking van de leer van Boeddha en natuurlijk ook de meditaties
en activiteiten die hieruit volgen. De Lamrim bevat de noodzakelijke
basisvoorwaarden voor het beoefenen van Tantra. De Lam Rim is opgebouwd
als een serie van opeenvolgende stappen:
Vertrouw
op een spirituele leermeester (iemand die een flink eind op weg is
op het spirituele pad)
Waardeer
het menselijk leven (gebruik het leven gebruiken voor iets waardevols
en niet voor de vervulling van de eigen, tijdelijke, behoeften).
Zie
de zekerheid van de dood en de vergankelijkheid van de natuur in deze
wereld
Zie
het gevaar van een lagere wedergeboorte (als dier of plant)
Kies
en kom los van de kringloop van wedergeboorten en de tijdelijke behoeften
(Samsara )
Besef
van karma (de wet van oorzaak en gevolg, die ook op hogere spirituele
niveau's werkt)
Ontwikkel
de behoefte om samsara te verwerpen (integratie van spiritueel begrip
en het begrijpen van morele waarden)
Ontwikkel
onbewogenheid t.a.v. de eigen gevoelens (accepteren van en doorzien
van zowel slechte als goede ervaringen)
Realiseer
dat alle levende wezens net zo waardevol zijn als onze moeders (het
begin van ‘Bodhisattva’)
Herinner
de betrokkenheid van anderen
Stel
jezelf gelijk met anderen (besef dat wij allemaal gelukkig willen
zijn)
Onderken
de nadelen van egoïstisch zijn
Zie
dat het voordeel geeft om goed te doen voor anderen (de dominantie
van de ego verliezen door te zorgen voor anderen)
Oefen
in het jezelf verwisselen met anderen (Dit is de belangrijkste oefening
om 'begripvolle liefde' te ontwikkelen voor alle levende wezens. Met
deze techniek nemen we de ellende en het lijden van anderen en verruilen
we die voor ons eigen geluk en welzijn)
Ontwikkel
groot mededogen
Neem
de verantwoordelijkheid om het lijden van anderen te verlossen
Deel
je voorspoed en geluk met anderen
Bodhisattva
(het verlangen om volledig verlicht te worden en daardoor alle andere
levende wezens te kunnen helpen)
Ontwikkel
vergevorderde stadia van concentratie (tranquil abiding)
Ontwikkel
de "leegte", dat is, niet_identificatie met het eigen ego
(superior seeing)
Rituelen
In het Tibetaans boeddhisme bestaan een groot aantal rituelen. Deze
rituelen dienen als leidraad voor de vaak zeer ingewikkelde meditaties.
Ook worden ze gebruikt om de geest voor te bereiden op het opwekken
van energieën in het lichaam en in de geest (zoals bijvoorbeeld
een vorm van "uittreden" en het stralen van helder licht
op anderen, als voorbereiding op het boeddhaschap). Het veelvuldig
gebruik maken van rituele objecten en handelingen maakt het pad
als het ware "herkenbaar" en toegankelijk.
Verdere informatie kunt u aanvragen bij het Maitreya Instituut. In
de Maitreya Boekhandel is een uitgebreide collectie boeken beschikbaar
die uitvoerig ingaan op het Tibetaans Boeddhisme.
Maitreya Instituut
Heemhoeveweg 2
8166 HA Emst
Email: maitreya@wxs.nl
