Amor Intellectualis Dei (intellectuele liefde tot God/Natuur)

Mystieke interpretatie van Spinoza
Waar traditionele mystiek vaak een opstijging naar een persoonlijke God en het wegvallen van het zelf impliceert, stelt Spinoza dat alles al één is in God/Natuur; het gaat om het intuitief en rationeel beseffen van deze eenheid. Spinoza’s “vereniging van de ziel met God” baseert hij vooral op intuïtieve kennis en rationeel inzicht, en niet op transcendente, subjectieve ervaringen zoals in oosterse meditatie of christelijke mystiek. Spinoza’s “intellectuele liefde tot God” (amor intellectualis Dei) en zijn beschrijving van het opgaan in inzicht en eeuwigheidsgevoel – zoals in de Ethica en het Tractaat over de verbetering van het verstand – zijn een rationele vorm van mystiek. Hij benadrukt rationele contemplatie en de intellectuele liefde tot het Al als bron van zaligheid en eenheidsgevoel; in die zin is zijn filosofie interpreteerbaar is als een streven naar een “Unio mystica” — eenheidservaring met het goddelijke of het Al.

Er kunnen parallellen worden getrokken tussen Spinoza’s filosofische ideeën en bepaalde contemplatieve technieken uit de geschiedenis.

• Rationele zelfreflectie: Spinoza pleitte voor het onderzoeken en ordenen van gedachten, verlangens en emoties door rede, wat lijkt op de cognitieve meditatie of contemplatie die in klassieke filosofieën werd onderwezen. Zijn benadering vertoont overeenkomsten met stoïcijnse oefeningen waarin gedachten op waarheid worden geanalyseerd.

• Intellectuele contemplatie: Spinoza beschrijft de “amor intellectualis Dei” (intellectuele liefde tot God/Natuur) als hoogste gelukzaligheid: een mentale toestand van inzicht, helderheid en verbondenheid. Dit neigt naar een vorm van contemplatieve meditatie, zoals die bestond bij neoplatonici en mystici, maar altijd gefundeerd in logisch en intuïtief inzicht.

• Stoïcisme: Net als de stoïci benadrukt Spinoza de kalmte van de geest door inzicht, acceptatie van noodzakelijkheid en oefening in waardering van het huidige moment.

• Ethica als levenskunst: Spinoza’s Ethica bevat aanwijzingen voor hoe de geest tot rust kan worden gebracht, emoties kan doorzien en tot vrede en vrijheid kan komen. Dit lijkt op contemplatieve tradities in monastieke en wijsgerige scholen, waar meditatie werd gezien als oefening in morele en mentale stabiliteit.

Spinoza baseert zijn levenskunst en ‘meditatieve’ praktijk op rationeel zelfonderzoek en intuïtief inzicht in het Al, wat verwant is aan (maar wezenlijk verschillend van) historische meditatietechnieken uit andere tradities. Zijn benadering is altijd gefundeerd in rede, orde en het doorzien van oorzaken en samenhangen van het bestaan.

Spinoza’s Ethica bevat aanwijzingen voor het ordenen van de geest, het doorzien van oorzaken van emoties en het bereiken van innerlijke rust, wat vergelijkbaar is met moderne meditatieve zelfreflectie, maar geen formele meditatie in spirituele zin.

Spinoza zelf benadrukte vooral het belang van de rede—het vermogen om gedachten en passies inzichtelijk te maken—en het ontwikkelen van “amor intellectualis Dei” (intellectuele liefde tot God/Natuur) als bron van gelukzaligheid en innerlijke vrede. Dit gebeurt via intellectueel onderzoek, contemplatie en inzicht, niet via vaste rituelen, mantras of meditatieve technieken zoals bekend uit oosterse tradities of mystiek.

In de toegift van Stelling 32 van de Ethica schrijft Spinoza het volgende:
" Uit de derde soort van kennis (*) ontspringt noodzakelijk een geestelijke liefde voor God. Immers uit deze soort van kennis ontspruit (vgl. voorgaande stelling) Blijheid, vergezeld door de gedachte van God als oorzaak, dat wil zeggen (vgl. Def. VI der Aand.) Liefde tot God, niet voorzover wij ons Hem als aanwezig voorstellen (vgl. St. 29 v.d. deel), maar voorzover wij begrijpen dat hij eeuwig is en dat is het ook wat ik geestelijke Liefde tot God noem.[1]"
(la) Spinoza, Baruch. Ethica. Wereldbibliotheek, p. 305. ISBN 9789028415041.

(*) Dit is het intuïtief niveau; het diepste inzicht, waarbij men uitgaat van het begrip van de essentie van God of de natuur en daaruit direct de werkelijke essentie van dingen afleidt—men begrijpt in één oogopslag de samenhang der dingen, waaruit de Liefde tot God voortvloeit. De mens ervaart dan de hoogst mogelijke gemoedsrust.

Men ziet in dat 'goed' en 'slecht' niet toepasbaar is op God, vermits deze geen mens is (Spinoza ziet God niet als een antropomorfe God, maar de substantie waaruit alles bestaat en waaruit alles met noodzaak voortvloeit), maar dat alles gedetermineerd is door de substantie (God).

Geestelijke liefde voor God, vaak aangeduid als agape, is een diepe, onbaatzuchtige genegenheid en welwillendheid die men voelt en ervaart. Deze liefde uit zich in een fundamentele toewijding aan God, het verlangen om Hem te behagen, en het leven leiden tot Zijn eer, vaak door zich te richten op het welzijn van anderen. Het is een liefde die ook de basis vormt voor naastenliefde en zich manifesteert in offers en compassie, zelfs jegens vijanden.

Een meditatie in de lijn van Spinoza is gericht op rationele zelfreflectie en het ervaren van verbondenheid met de Natuur of God.
Essentieel is dan het observeren van je emoties, accepteren en onderzoeken ervan vanuit het besef dat alles volgens noodzaak verloopt en deel uitmaakt van het grotere geheel.

Spinoza's intellectuele liefde voor God (amor intellectualis Dei) is de liefde die voortkomt uit het begrijpen van God, die voor Spinoza de gehele bestaande natuur en het universum is. Het is geen liefde voor een persoonlijke God, maar een liefde voor de wetten en de orde van het universum, wat leidt tot de hoogste gemoedsrust en een diep gevoel van geluk.

Wat betekent het precies?
God is de Natuur: Voor Spinoza is God niet een godheid buiten de wereld, maar de gehele substantie waaruit alles bestaat en waar alles met noodzaak uit voortvloeit. Dit is een vorm van pantheïsme, waarbij God overal aanwezig is.

Begrijpen in plaats van bidden: De liefde tot God ontstaat door het universum en de natuurwetten die het gedrag ervan bepalen, te begrijpen. Dit staat in contrast met traditionele religieuze praktijken zoals bidden.

Een toestand van geluk: De intellectuele liefde voor God is de hoogst mogelijke gemoedsrust en vormt het hoogtepunt van menselijk geluk, ook wel zaligheid genoemd.

Vanuit de Ethiek: Dit concept staat centraal in Spinoza's werk Ethica, waarin hij zijn filosofie uiteenzet met een geometrische methode.

Hoe bereik je het?
Door een diepgaande reflectie en een toenemend inzicht in de werking van de natuur en de mens, kan men de greep op het eigen bestaan versterken.
Dit leidt tot een kennis van God, of de Natuur, die gepaard gaat met een liefde voor die God/Natuur.

Als zodanig kan gesproken worden van mystiek, de Unio mystica: eenwording met God - want: je bent al één met God!
Het gaat om bewustwording daarvan.

Een fictief voorbeeld hoe zo'n meditatie er uit zou kunnen zien:

1. Neem een ontspannen, comfortabele houding aan. Sluit je ogen en breng aandacht naar je ademhaling; volg het ritme zonder deze te sturen.

2. Observeer je emoties
Laat gedachten en gevoelens komen en gaan. Probeer ze niet te onderdrukken of te veranderen, maar observeer welke emoties en indrukken zich aandienen. Vraag jezelf: “Wat ervaar ik nu? Waar komt deze emotie vandaan?”

3. Verbind gevoel met inzicht
Reflecteer rationeel op je emotionele staat: zie jezelf als een deel van de natuur, onderhevig aan oorzaken en gevolgen. Herinner je Spinoza’s idee: emoties zijn natuurlijke reacties; ze hoeven niet veroordeeld, maar begrepen te worden.

4. Voel verbondenheid
Stel je voor: jij bent een vonk, een deel van de Ene substantie die Spinoza ‘God of Natuur’ noemt. Alles wat je bent, denkt en voelt is onderdeel van dit universum en vloeit voort uit zijn wetten.

5. Ontwikkel intellectuele liefde
Wijd een paar minuten aan het gevoel van dankbaarheid en liefde voor het bestaan en alle oorzakelijke samenhangen die je leven dragen. Dit wordt door Spinoza de ‘intellectuele liefde tot God’ genoemd—een geestelijke rust die voortkomt uit inzicht in het geheel.

Je eindigt de meditatie met het besef dat vrede en vrijheid liggen in het doorzien van emoties en het ontwaken van inzicht, niet in het wegdrukken van beleving. Dit is volgens Spinoza de weg naar innerlijke rust en geluk.

Filosofische methode van rationele zelfreflectie
(Afbeelding gegenereerd door ChatGPT)

Spinoza beschrijft in zijn geschriften geen expliciete meditatiepraktijk zoals bovenstaande oefening. Wat hij wel doet, is het uitwerken van een filosofische methode van rationele zelfreflectie, observatie van emoties en het cultiveren van intellectueel inzicht en liefde voor het geheel van de natuur.

Kortom: Spinoza beoefende geen meditatie zoals die tegenwoordig bekend is, maar zijn geschriften bevatten wel filosofische richtlijnen en praktijken voor innerlijke rust, reflectie en eenheid met de natuur, die door moderne beoefenaars als meditatie geïnterpreteerd kunnen worden.