De Russische tarot van Sint Petersburg

Bron: Russian Tarot of St. Petersburg, Cynthia Giles, U.S. Games Systems, Inc, 1996

Introductie

De artiest Yuri Shakov (1937, Azerbbajzhan - maart 1989, USA) ontwierp de Russische tarot van Sint Petersburg, en voltooide de grote arcana en de bekers-serie. Na zijn dood maakte een onbekende tweede artiest de overige kaarten.

Shakov maakte de tarot-kaarten op verzoek van Stuart Kaplan, auteur van de Tarot-encyclopedie. Shakov was een vooraanstaand miniaturist in Amerika, hij maakte o.a. miniatuuriconen.

Shakov verdiepte zich vooraf in de betekenis van de tarot, o.a. door zich te verdiepen in de klassieke tarot, de tarot van Marseille en de kaarten van Rider-Waite. De Russische Tarot komt zodoende voort uit de tarotgeschiedenis; tegelijk is zij geworteld in de Russische cultuur en kunsttraditie van het maken van iconen.

Shakov had het totaalconcept gemaakt, en heeft twee series afgerond. Een tweede artiest is verder gegaan op basis van het door Shakov ontworpen concept, en heeft de overige drie series gemaakt. Er is een duidelijk verschil tussen de Shakov-kaarten en de overige kaarten; zowel kwalitatief als wat de aard van de afbeelding betreft. Shakovs kaarten overstijgen de afbeelding, en transformeren haar tot een hogere dimensie. De kaarten van de tweede artiest zijn dichter bij het gewone leven, en ontstijgen minder de letterlijke dimensie.

Uit de Russische literaire en andere kunstuitingen blijkt dat de Russen de duistere kant van het menselijk bestaan goed kennen. Russische kunst kent diepzinnige mystieke dimensies. De Russisch-orthodoxe kerk was het hart van het land, en de ikoon was de ziel van de kerk. Ikonen dienen niet via de intellectuele analyse beschouwd te worden; het gaat er om dat we ze op een heel directe, emotionele manier zin geven. Zo is het ook met de tarot: de kaarten spreken op een directe manier tot het onbewuste. Een ikoon is een instrument van heilige communicatie; de Byzantijnse kerk beschouwde de ikoon als een poort tot de hemel: via de ikoon kreeg men deel aan heilige kennis, aan Godskennis. “Ikonen zijn open boeken die ons aan God herinneren”, zei Joh. Van Damascus.

Zo kunnen de tarotkaarten beschouwd worden als een poort tot het onbewuste. Door de kaarten te lezen en erop te mediteren kunnen we datgene wat verborgen is voor onze waarneming ontdekken.

De kunst en de symboliek van de Russische tarot

Ikonen

Het woord ikoon komt van het Grieks (eikon) en betekent eenvoudig afbeelding; daaraan is in de Russische traditie een diepe symbolische dimensie toegevoegd.

Er is wel beweerd dat de Troeven-kaarten van de tarot oorspronkelijk visuele hulpmiddelen waren die bepaalde disciplines van de Gnostiek illustreerden; het zou veiliger zijn geweest om deze ideeën in afgebeelde vorm over te dragen dan in geschreven vorm.

In de Russisch-orthodoxe kerk werden de tabletka (handgeschilderde miniatuurvoorstellingen) gebruikt voor godsdienstige lessen en schriftuitleg. Kenmerkend voor ikonen is dat er geen perspectief in zit: ze bestaan uit platte figuren en objecten. Verder is er geen lichtbron in de afbeelding. Een ikoon is tweedimensionaal; de reden daarvan is dat de Russisch-orthodoxe kerk het uitbeelden van religieuze figuren voor religieuze doelen had verboden. Het afbeelden van realistische figuren zou er gemakkelijk toe kunnen leiden dat de afbeeldingen zelf object zouden kunnen worden van aanbidding.

Er waren vele verschillende scholen van ikoonschilderen, met evenzo vele stijlen. Bekend is de school van de rijke Stroganov-familie, waarin de schoonheid van de Perzische miniatuur werd gecombineerd met de bekende onderwerpen en figuren van de ikonentraditie. De Stroganov-stijl heeft later de vernisschilders (techniek waarbij de icoonafbeelding werd voltooid door deze te beschermen met een laagje vernis) Palekh en Kholuy beïnvloed.

Deze stijl is duidelijk herkenbaar in het werk van Shakov en de Russische tarot van Sint Petersburg: heldere kleuren, decoratieve randen, en verfijnde details. Hoewel de figuren soms wat bolvormig zijn weergegeven, zijn de meeste objecten plat, en er is weinig scheiding tussen voorgrond en achtergrond. Hoewel er zonnen, manen en vensters in de afbeeldingen zijn opgenomen, komt daar geen licht vandaan. Daarom zijn er ook geen schaduwen te zien. De tarotkaarten geven niet de indruk van een realistische ruimte. Dit alles draagt bij aan de icoonachtige kwaliteit van de afbeeldingen. De figuren en objecten op de kaarten lijken te zijn uitgesneden doordat ze op een zwarte achtergrond zijn geplaatst.

De kaarten van de tweede artiest zijn compacter, en er is meer figuratief gewerkt (dense and curvilivear) met gebogen lijnen; de hele elliptische ruimte is gevuld met wervelende vormen. Ze missen de precisie en detailuitwerking van Shakov, en hebben een meer illustratief karakter. Desondanks zijn ze in de ikoonstijl (Palekh) gecreëerd, en dragen ze bij aan de betekenis van de Russische tarot.

Shakov’s kaarten leggen meer de nadruk op de centrale figuren doordat er geen afleidende objecten zijn in de zwarte achtergrondruimte.

Twee door Y. Shakov geschilderde kaarten

Kleurgebruik

De oude Russische meesters waren vrij in hun kleurgebruik. Het lijkt er op of de Russen door hun levendig kleurgebruik wilden ontsnappen aan de monotonie van de besneeuwde steppes.

In de Russische tarot zijn in de grote arcana veel kleuren gemengd om levensechte scènes te creëren met rijke tonen en structuren. Er hangt een roden en gouden gloed over deze kaarten. Sommige details zijn geschilderd in kleuren die contrasteren; dit heeft het effect van visuele activiteit en compactheid. De kleuren zijn warmer en geven de indruk dat de afbeelding baadt in gouden licht.

In de kleine arcana heeft elke serie een eigen kleurenschema, met bepaalde hoofdkleuren. De divers gekleurde bekers hebben de kleuren van de regenboog; bij de zwaarden zijn sterke rode accenten gelegd tegenover het dominante lavendelblauw; in de schijven is rijk paars afgezet tegen helder goud; in de staven zijn sterke gebieden van intens groen gebruikt. Vergelijk bijv. de drieën van de vier series, en let op het kleurgebruik.

Randversiering

De randversiering van de Russische tarot doet denken aan de rizas, decoratieve versiering van iconen, gemaakt van goud of zilver. Dit versterkte de symbolische betekenis van het icoon als een poort naar de hemel.

Elke serie van de Russische tarot heeft zijn eigen versiering, als variatie op het basispatroon.

Het basispatroon is een rechthoekige vorm rond een elliptisch centrum. In het centrum van elke zijde bevindt zich een gekleurde steen in een rozet. De kaarten van de major arcana en de achterkanten hebben een lotusbloem in iedere hoek. In de kaarten van de kleine arcana zijn bovenaan in de hoeken de tekens van de serie afgebeeld.

Het patroon van de versiering is de ‘arabesk’ ofwel de ‘groteske’; de vormen zijn terug te voeren op decoratieve patronen die gevonden zijn in Romaanse grotten. Het betreft fantasie-elementen en vervormingen van natuurlijke objecten, die gracieus uit het midden wegvloeien en niet strikt symmetrisch zijn. Te herkennen zijn vervormingen van lelies (symbool van zuiverheid, en van Franse ‘royalty’). De rozet is een gestileerd embleem van de roos, die liefde en perfectie symboliseert.

De achterkant van de kaarten hebben een andere variatie: in de centrale ellips zijn de vier symbolen van de series opgenomen, gekroond door de helm van een strijder. De randversiering is dezelfde als die van de grote arcana, maar dan met rode lotusbloemen in plaats van blauwe. Direct om de ellips op de achterkant is ook een randversiering te onderkennen, waarin groene stenen in de rozetten zijn weergegeven, en dubbele lotusbloemen aan de boven- en onderkant.

Figuren en kostuums

In de Russische tarot zijn de figuren niet alleen abstracte symbolen, maar ze zijn ‘karakters’, ze hebben een persoonlijke kleur. Deze personen maken deel uit van het miniatuurdrama dat op de kaart is uitgebeeld. De figuren van de grote arcana hebben een specifieke historische of allegorische betekenis. In de kleine arcana hebben de figuren een meer algemeen karakter, zij beelden de verschillende aspecten van de Russische maatschappij uit. Aan de kostuums is te zien tot welke sociale categorie het uitgebeelde type hoort.

Karakteristieke kostuums zijn de kaftan (m) en sarafan (v). Het kledingstuk valt recht van de schouders naar beneden en waaiert wat uit bij de zoom; de lengte kan zijn tot de knieën of de voeten. Het kan gedragen worden over andere kleren heen, of er onder; zoals op of over petticoats, leggings, vesten en schorten. De sarafan werd soms gedragen met een ceintuur of riem (gordel), en werd meestal gebruikt als een jumper (trui) over een blouse, terwijl de kaftan meestal gezien werd als een jas.

In de Russische tarot dragen mannen ook wel het typische kostuum in de Kozakkenstijl, waarbij lange broekspijpen (full trousers, een soort maillotbroek of legging) gestopt zijn in hoge laarzen; daar overheen hebben ze dan een bollende overblouse.

Bij vrouwen komt ook voor de ponyova, een soort rok, gewoonlijk gedragen met blouse en een kleurrijke schort. Ook waren er wel speciale festivaloutfits.

De haardracht van de vrouwen werd gezien als haar ‘gekroonde glorie’; er zijn diverse vormen o.a. kokoshniki (diadeemvormig). Getrouwde vrouwen bedekken hun hoofd, terwijl ongetrouwde vrouwen hun haar in een enkele lange vlecht of staart laten zien.

Bij mannen werd de baard gecultiveerd; Peter de Grote wilde baarden uitbannen. Desondanks zijn baarden het symbool van het oude Rusland en het echte geloof.

De twee linker kaarten zijn geschilderd door de onbekende artiest; de rechter kaart is geschilderd door Y. Shakov.

De uitgebeelde scènes - buiten

Figuren zijn geplaatst in de context van een volledig ontwikkelde ‘wereld’, waarin zowel de natuur als mensen zijn opgenomen. Zowel de wilde natuur als de beschaving (cultuur) is te herkennen. De Russische tarot is spaarzaam in het uitbeelden van landschappen; meestal worden deze alleen gesuggereerd door een symbolische weergave. Dat geldt ook voor de weergegeven heuvels, die lijken op vreemde rotsen of daken van huizen, Deze weergave is als in de iconen, en wordt pyatochki genoemd (kleine hielen).

In de grote arcana zijn ommuurde steden van het oude Rusland pictografisch uitgebeeld (kremlins) achter de Keizer en de Hiërofant; ze symboliseren het heersen over het wereldlijke leven. Te herkennen zijn de uivormige torens en tentvormige daken. De structuur van de kerken is één en al symboliek; het kerkgebouw symboliseert de mens die, op de aarde staand, naar de hemel reikt. Sommige kaarten van de kleine arcana laten ook stadsmuren zien, soms het belang van gemeenschappen symboliserend, en soms als verdediging tegen vijanden. Huizen zijn niet afgebeeld op de grote arcana, wel in kaarten van de kleine arcana.

De uitgebeelde scènes - binnen

In de kaarten die Shakov maakte - major arcana en de bekers - is weinig van een interieur weergegeven; hooguit zijn er abstracte aanduidingen, bijv. van ramen. In de andere kaarten heeft de tweede artiest interieurs meer intiem uitgebeeld; er is sprake van rijke kleuren en aankleding, in overeenstemming met het traditionele decor van oud Rusland.

Russische houtsnijkunst is te zien in de houten stoelen en tafels. Ook komen gebeeldhouwde stenen voor, waarin dezelfde patronen te herkennen zijn als in het hout.

De kaarten nader beschouwd

De Russische tarot heeft elementen in zich van elke periode van de tarotgeschiedenis. Er zijn door Shakov elementen die in de tarottraditie waren opgenomen weggelaten, en ook zijn geheel elementen toegevoegd. Het geheel is geplaatst in de context van de Russische geschiedenis en religieus-culturele traditie. De Russische tarot staat sterk in het teken van de religieuze symboliek van de Russisch-orthodoxe kerk, waarin maatschappelijk-politieke en spirituele zaken onscheidbaar waren.

Aldus werpt de Russische tarot een geheel eigen licht op het geheel aan tarotbeelden die al bestaan. Het is een bijdrage aan de verdere verheldering van de archetypen en de diversiteit van levenssituaties die in het leven van een mens een rol spelen.