Origenes tegen de achtergrond van zijn tijd

Hoe is het mogelijk dat Origenes in het Middeleeuwse Alexandrië tot zijn vrijmoedige gedachten kwam. Hoe kan het dat hij zoveel eeuwen geleden in zo’n totaal andere tijd en omgeving, tot dergelijke opvattingen kwam die nu nog als vrijzinnig getypeerd worden? Kwam het mede omdat er nog geen dogma’s waren geformuleerd en hij nog dicht bij de eerste christenen leefde?
Het is opmerkelijk hoe vrijmoedig en speculatief Origenes (ca. 185–253 n.Chr.) dacht, zeker gezien de latere ontwikkeling van het christendom. Zijn theologische ideeën, waaronder de apokatastasis (het geloof dat uiteindelijk alle zielen gered worden, zelfs de duivels), waren in latere eeuwen controversieel en werden uiteindelijk veroordeeld.

Waarom kon Origenes in zijn tijd tot zulke radicale inzichten komen?

Er zijn enkele belangrijke factoren die verklaren hoe hij tot zulke ‘verlichte’ gedachten kon komen:

1. Nog geen rigide dogma’s

Toen Origenes leefde, bevond het christendom zich nog in een relatief vroege fase, waarin de grote concilies die de dogma’s zouden vastleggen (zoals Nicea in 325 en Chalcedon in 451) nog niet hadden plaatsgevonden. Hoewel er al discussies waren over de aard van Christus en andere theologische kwesties, was er nog geen strak omlijnd orthodox geloof. Dit gaf theologen zoals Origenes ruimte om vrij te speculeren.

2. Dicht bij de eerste christenen en daardoor vroege christelijke vrijheid in theologische speculatie

Origenes leefde slechts een paar generaties na de apostelen, en het christendom was nog sterk beïnvloed door joodse en Grieks-hellenistische denktradities. De canon van de Bijbel was nog niet definitief vastgesteld, en er circuleerden nog veel verschillende interpretaties van christelijke leerstellingen. Er waren er nog geen strikte kerkelijke dogma’s. De grote concilies die de christelijke leer formeel vastlegden (zoals Nicea in 325) moesten nog plaatsvinden. Dit betekende dat er veel ruimte was voor theologische experimenten en speculaties. Origenes nam die vrijheid ten volle en verkende vragen die later als ketters zouden worden beschouwd, zoals de pre-existentie van zielen en de mogelijke verlossing van alle schepselen.

3. Een universeel verlossingsbeeld past in een tijd zonder totalitaire theologie

Later in de christelijke geschiedenis werd het geloof in een eeuwige hel dogmatisch vastgelegd, mede als machtsinstrument van de kerk. Maar in Origenes’ tijd was de christelijke theologie nog niet zo strak omkaderd en was er ruimte voor ideeën over universele verlossing. Het idee dat God uiteindelijk alles en iedereen zou redden, sluit ook goed aan bij de liefdevolle en vergevende kant van het vroege christendom, dat zich wilde onderscheiden van het vaak wraakzuchtige godsbeeld in sommige Joodse en heidense stromingen.

4. Alexandrië als intellectueel centrum

Origenes werkte in Alexandrië, een van de belangrijkste intellectuele en culturele centra van de antieke wereld. Hier kwamen joodse, christelijke, neoplatonische en gnostische invloeden samen. De allegorische Bijbeluitleg die in Alexandrië werd ontwikkeld, gaf ruimte voor diepgaande filosofische speculaties. De beroemde bibliotheek van Alexandrië was een van de grootste kenniscentra van de wereld, en daar werd niet alleen klassieke Griekse filosofie bestudeerd, maar ook joodse en oosterse invloeden opgenomen. De joodse filosoof Philo van Alexandrië (ca. 20 v.Chr. - 50 n.Chr.) had al geprobeerd om de Thora in overeenstemming te brengen met het platonisme, en Origenes zette deze lijn voort binnen het christendom.

5. De Oudheid was niet zo primitief als vaak gedacht

Wij kijken vaak met een moderne bril naar de oudheid en beschouwen vroegere samenlevingen als ‘primitief’ in vergelijking met onze technologische en wetenschappelijke vooruitgang. Maar intellectueel en filosofisch gezien waren de klassieke en hellenistische perioden juist buitengewoon rijk. Grote denkers zoals Plato, Aristoteles en de stoïcijnen hadden diepgaande ideeën ontwikkeld over ethiek, metafysica en de aard van de werkelijkheid. Origenes was niet slechts een christelijk denker, maar een erfgenaam van deze filosofische tradities.

6. De invloed van de Griekse filosofie (vooral het neoplatonisme)

Origenes leefde in Alexandrië, een stad waar joodse, christelijke en Griekse denkbeelden samenkwamen. Hij was sterk beïnvloed door het platonisme en het neoplatonisme, die ideeën aanreikten over de eeuwige ziel, de uiteindelijke terugkeer naar God en de hiërarchische structuur van de werkelijkheid. Het idee dat zielen pre-existeerden en na hun aardse leven weer konden opstijgen naar God en van de apokatastasis (herstel van alle dingen) lijkt bijvoorbeeld op Plato’s opvattingen over de uiteindelijke harmonie van het universum. Dit gedachtegoed gaf hem een ander perspectief op de zondeval en de uiteindelijke verlossing van alle schepselen.

7. Zijn eigen persoonlijkheid en moed, zijn persoonlijke intelligentie en gedurfde speculatie

Tot slot moeten we erkennen dat sommige individuen nu eenmaal hun tijd ver vooruit zijn. Origenes was een buitengewone denker met een enorme intellectuele moed. Hij durfde diepere vragen te stellen over het lot van de mensheid en de aard van God, zonder bang te zijn voor dogmatische grenzen die er in zijn tijd nog niet eens waren. Zijn speculatieve theologie was een poging om recht te doen aan Gods oneindige goedheid en rechtvaardigheid. Zijn intellectuele moed stelde hem in staat om ver buiten de gangbare meningen van zijn tijd te denken.

Conclusie

Het ontbreken van strikte dogma’s, de invloedrijke intellectuele omgeving van Alexandrië, de nabijheid tot de eerste christenen en de invloed van het neoplatonisme maakten het mogelijk dat Origenes tot zijn gedurfde inzichten kwam. Het is tragisch dat zijn ideeën later grotendeels als ketters werden bestempeld, maar tegelijkertijd bewijst zijn blijvende invloed hoe krachtig en inspirerend zijn denken was. Het lijkt paradoxaal dat Origenes in een tijd die wij vaak als primitief beschouwen, tot zulke verfijnde, speculatieve en haast moderne theologische inzichten kon komen.

Origenes kon tot zulke ‘moderne’ gedachten komen omdat hij leefde in een tijd en plaats waar intellectuele vrijheid en filosofische tradities hem daartoe in staat stelden. Hij stond in een rijke intellectuele traditie, had toegang tot de beste kennis van zijn tijd en leefde in een periode waarin de christelijke theologie nog niet was vastgelegd in onwrikbare dogma’s. Bovendien had hij de moed om te speculeren over zaken die pas eeuwen later als ketters zouden worden veroordeeld. Zijn werk laat zien dat de oudheid misschien niet ‘modern’ was in onze zin van het woord, maar dat sommige denkers binnen die oude wereld ideeën hadden die verrassend vooruitstrevend waren.

De Principiis

Origenes’ “De Principiis” (in het Latijn: De Principiis, in het Nederlands vaak vertaald als De Basis of De Grondslagen) is een fascinerend werk.
(Zie ook de beschrijving op deze website.)
De Basis is een van de eerste systematische theologische werken in de christelijke traditie. Origenes probeert hierin de fundamenten van het christelijke geloof te ordenen en doet dat met sterke invloed van het platonisme en de toenmalige filosofische scholen. Hij behandelt thema’s als:
• De aard van God en Christus
• De schepping en de pre-existentie van zielen
• De vrije wil en de rol van het kwaad
• De uiteindelijke verlossing van alle schepselen (apokatastasis)

Zijn denken is complex en speculatief, en hij gebruikt veel filosofische begrippen die voor een moderne lezer niet altijd direct duidelijk zijn.

Leesbaarheid voor een niet-theoloog
• Afhankelijk van de vertaling: Een goede moderne vertaling met toelichtingen kan het werk toegankelijk maken. Een letterlijke of academische vertaling kan daarentegen erg taai zijn.
• Filosofische achtergrond helpt: Origenes bouwt sterk voort op het platonisme. Kennis van basisbegrippen uit Plato’s filosofie (zoals de ideeënleer) helpt om zijn redeneringen beter te volgen.
• Vroege christelijke context: Als je bekend bent met de Bijbel en de vroege christelijke leer, maakt dat het makkelijker om zijn verwijzingen te begrijpen.

Aanbevolen aanpak
• Zoek een moderne en toegankelijke vertaling met inleiding en voetnoten. Sommige vertalingen hebben goede toelichtingen die zijn ideeën in hun historische context plaatsen.
• Lees eventueel een samenvatting of inleiding over Origenes voordat je begint, zodat je een idee hebt van de kernpunten van het boek.
• Begin niet met de moeilijkste passages; sommige hoofdstukken zijn speculatiever dan andere.

Alternatieven als je wilt kennismaken zonder meteen het hele werk te lezen
• Henri Crouzel - Origenes: Een goede inleiding op zijn denken.
• Origenes: Gesprek met Heraclides (een kortere tekst die iets toegankelijker is).
• Populaire werken over vroege christelijke theologie, zoals een overzichtswerk over de kerkvaders, waarin Origenes wordt besproken.

Vertaling

Als je een geïnteresseerde leek bent met enige affiniteit voor filosofie en theologie, kan De Basis zeker boeiend zijn. De recente uitgave van Origenes’ De Principiis door uitgeverij Damon is een waardevolle toevoeging aan de Nederlandstalige theologische literatuur. Deze vertaling, verzorgd door experts op het gebied van vroege christelijke teksten, streeft ernaar zowel nauwkeurig als toegankelijk te zijn voor een breed publiek.

Kenmerken van de Damon-uitgave:
• Toegankelijke Vertaling: De vertalers hebben gestreefd naar een balans tussen trouw aan de oorspronkelijke tekst en leesbaarheid voor de moderne lezer. Dit maakt het werk toegankelijk voor zowel theologen als geïnteresseerde leken.
• Inleidingen en Aantekeningen: De uitgave bevat uitgebreide inleidingen die context bieden over Origenes’ leven, zijn theologische opvattingen en de historische achtergrond van het werk. Daarnaast zijn er aantekeningen die verduidelijking bieden bij complexe passages en verwijzingen.
• Wetenschappelijke Verantwoording: Er is aandacht besteed aan tekstkritiek en de verschillende manuscripttradities, wat de uitgave ook voor academische doeleinden geschikt maakt.

Recensies en Ontvangst:

Hoewel specifieke recensies van deze uitgave schaars zijn, wordt de vertaling over het algemeen positief ontvangen in academische kringen. De combinatie van nauwkeurigheid en toegankelijkheid wordt geprezen, evenals de toegevoegde contextuele informatie die de lezer helpt bij het begrijpen van de complexiteit van Origenes’ denken.